zelfportretten geen exhibitionisme

Drie jaar geleden was ik rond deze tijd in Alicante. In een klein museum met moderne kunst trof ik een expositiewand met allemaal portretjes van vrouwen met een rood jurkje en een bijpassend sjaaltje. Het waren er zeker meer dan 200. De vrouwen leken op elkaar en toch ook weer niet. Er waren grote verschillen in haardracht, de huidtint, lipstick en uitdrukking. Vooral de uitdrukkingen spraken boekdelen. Het melancholische portret, maar ook vrolijk, uitbundig, ingetogen, verdrietig en daarnaast de slonzige uitdrukking en zelfs enkele dodelijk blikken van de ‘femmes fatales’. Ik ben de naam van de fotografe vergeten/kwijt, maar uiteindelijk bleek ze het allemaal zelf. Een prachtige reeks van iemand die naast de fotografie ook de kunst van het toneelspel verstaat. Als iemand weet welke fotografe ik bedoel, jou ik me aanbevolen.

Gisteren bij het surfen op zoek naar ‘fotografische kunst’ kwam ik een andere vrouw met een soortgelijke serie tegen.

© Tomoko Sawada

Tomoko Sawada

Tomoko Sawada [geboren in 1977] is een Japanse hedendaagse fotograaf en performancekunstenaar. Haar eerste expositie had ze toen ze 20 was. Inmiddels exposeert ze ook in Europa en Amerika en staat ze internationaal echt op doorbreken.

© Tomoko Sawada

In deze serie toont ze de (formele) foto’s die Japanse studenten maken na hun afstuderen. Het zijn portretten die ze gebruiken bij hun cv om na de studie ergens aan de slag te kunnen. In de serie maakt ze gebruik van de ‘conventies of afspraken’ die hiervoor gelden zoals kleding, neutrale gezichtsuitdrukkingen en kleding. Bovendien hanteert ze een nagenoeg vaste fotografische uitvoering die een parallel vertoont met foto’s uit de zogenaamde ‘pasfoto-hokjes’. De grote verandering zit vooral in haar kapsel, make-up en vooral gezichtsuitdrukkingen. Daarmee lijkt ze ook een statement te maken naar al die managers en personeelsfunctionarissen die de ‘pasfoto’ als uniek beeld zien om iemand wel of niet uit te nodigen voor een sollicitatiegesprek.

© Tomoko Sawada
Photographer Tomoko Sawada explains how self-portraits can reveal the relationship between our inner and outer worlds. She contemplates how embodying fictional characters in her work allows her to document the lives and culture of Japanese women.

© Sant Francisco Museum of Modern Art

PORTRETTEN in verschillende maten en soorten

Ik onderscheid drie soorten portretten. Populair het ‘kale’ portret, het ‘aangeklede’ portret en het ‘bedachte’ portret. Schiet nu niet meteen in een modellenstress, want het heeft niets van doen met bloot of niet bloot.

het kale portret

Het kale portret zie ik als het portret waarbij iemands wezen zichtbaar wordt gemaakt. Een mens is een complex wezen en naar mijn idee kun je never nooit in één enkel plaatje vangen. Dus iemands wezen, het zijn,  is veel te groot voor het kale portret. Een kenmerk van iemand of iemands stemming of gemoedsrust kan wel. Zoiets als .. Piet komt enigszins bedachtzaam over op die foto of kijk die oogopslag verraadt een zekere alertheid. Het kale portret vertelt iets over iemand zonder dat er een specifieke context wordt gegeven.

het aangeklede portret

Anders wordt het met het aangeklede portret. Daarin speelt de omgeving waarin de persoon is gefotografeerd ook een rol. Is het in een studio met attributen dan noem ik dat ook ‘aangekleed’. De context van de foto wordt mede bepaald door de omgeving. De man in een biljartzaal van verzorgingshuis, de dame achter de toonbank van een bloemenwinkel of de foto van de man in het buitengebied met twee vliegtuigjes uit een bouwpakket. Misschien herken je in de laatste beschrijving wel de ‘on-the-road-foto’ van de documentaire fotograaf Alec Soth.

© Alec Soth

Deze foto is een van de tweeënvijftig afbeeldingen uit het boek Sleeping by the Mississippi uit 2004 van Alec Soth. De kenmerkende foto van de serie toont Charles, een bebaarde man met bril en overall, tegen een winterse achtergrond op het platteland van Minnesota. In elke hand houdt hij een modelvliegtuig vast. Soth, geboren in Minnesota, vond Charles en alle andere onderwerpen in het boek terwijl hij tussen 1999 en 2002 langs de rivier de Mississippi reisde tijdens verschillende roadtrips. Met behulp van een grootformaatcamera met negatieven van acht bij tien nam hij de tijd om de camera op te zetten. de camera en fotografeer de ontmoete vreemden, waardoor beelden ontstaan ​​die rustig en weloverwogen lijken met onberispelijke details, maar toch ook enigszins dromerig. De serie presenteert fotografie als een bevrijdende, verkwikkende en ongecensureerde activiteit.

het bedachte portret

Tenslotte de bedachte foto. Het is de portret foto van de fotograaf zelf. De fotograaf wil iets tot uitdrukking brengen, iets vertellen en daarvoor maakt hij/zij gebruik van het portret. Het is de enscenering van het portret door de fotograaf geregisseerd. Van schaterende vrouwen tot snotterende mannen en van verdrietig kijkende pubers tot de fel begeerde oude vrijster. Let wel het zijn zomaar wat voorbeelden die laten zien dat de fotograaf een doel heeft en anderen vraagt om dat voor hem/haar uit te beelden. De mode fotografie, zeker de klassieke, was niets anders. En ja, natuurlijk kan met het bedachte portret ook gewerkt worden met attributen of speelt de omgeving mede een rol als het gaat over de context van het beeld. Een aantal jaar geleden zag ik een serie van de Amsterdamse fotograaf Govert de Roos. De Roos bekend vanwege zijn popfotografie en portretreeksen van bekende artiesten maakt een serie met bekende Nederlanders, allemaal verdrietig enkele huilend misschien moet je het wel jankend noemen. Waren ze allemaal echt zo verdrietig of was het fotograaf de Roos die iets tot uitdrukking wilde brengen. De reeks was een mooi voorbeeld van ‘bedachte’ portretten.

© Diana Arbus [1923-1971]

O ja, als je nu denkt dat deze driedeling gewoon lekker helder is, dan kom je bedrogen uit. In de fotografie is alles duidelijk en helder totdat je denkt dat je het begrijpt. Dan maakt begrip plaats voor twijfel. Zoiets bedoelde Diana Arbus misschien wel met de quotes ‘een foto is een geheim over een geheim, hoe meer het je vertelt, hoe minder je weet’ of ‘het belangrijkste om te weten is dat je het nooit weet’.